1727 yılı Temmuz ayında İbrahim Müteferrika’ya, Padişah III. Ahmed’in fermanı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvasıyla, ilk Türk matbaasını kurma izni verilmiştir. İbrahim Müteferrika da bunun üzerine kendi evinin alt katında "Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire" adıyla ilk Türk matbaasını kurmuştur.
Bu matbaada basılan, Türkçenin ilk matbu eseri ise 31 Ocak 1729 (1 Recep 1141) tarihinde basılan Vankulu Lügatı’dır. Bu lügat (sözlük), 1010 senesinde vefat eden, Farablı bir Türk bilgini olan İsmail el-Cevheri’nin telif etiği Tâcü’l-lûga ve Sıhhatü’l-Arabiyye yahut sadece El-Sihah unvanlı büyük ve meşhur Arapça lügatın Türkçeye tercümesidir. Bu muazzam eseri, “Vankulu” ismiyle tanınan Mehmed Efendi çevirmiştir.
XVI. yüzyılın önemli âlimlerinden olan Mehmed Efendi, bu asrın ilk yarısında İstanbul’da doğmuştur. Babası, Mustafa Efendi adında bir zattır. Mehmed Efendi, soyca Vanlıdır. “Vankulu” lakabıyla tanınması da ecdadının Vanlı oluşundan ileri gelmektedir.
Mehmed Efendi, klasik medrese öğrenimi görerek Mahmut Paşa ve Eski Ali Paşa medreselerinde müderrislik yapmıştır. Daha sonra müderrislikten ayrılarak müftü ve kadı olarak görevlendirilmiş; sırasıyla Rodos (1571), Manisa (1574), Selanik (1580) ve Kütahya (1581) kadılıklarında bulunmuştur. 1590 senesinde Medine Kadısı olmuş ve Nisan 1592’de bu görevini sürdürürken orada vefat etmiştir. Kabri de Medine’dedir.-
Vankulu Mehmed Efendi, başta fıkıh ilmi olmak üzere, lügat ve edebiyatta da bilgi sahibidir. Mehmet Efendi’nin telif ve tercüme birkaç eseri daha varsa da, ona ilmi sahada büyük şöhret kazandıran, Vankulu Lügatı adıyla anılan tercüme lügatı olmuştur.
Dârü’t-Tıbatü’l-Âmire’de ilk baskısı yapılan bu kitap, iki büyük ciltten oluşmaktadır. Kitap; Avrupa’dan ithal edilmiş filigranlı kâğıda, okunabilir nesih (Arap harflerinin, basımda ve yazma kitaplarda en çok kullanılan türü) bir yazıyla basılmıştır.
Birinci cilt, 656 sayfadır. Kitabın ilk altı sayfasında devrin padişahı III. Ahmet, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’ye övgülerden sonra, İbrahim Müteferrika tarafından kaleme alınan “dibace” (önsöz) ile birlikte hangi sayfalarda hangi harfin bulunduğunu gösteren bir fihrist vardır. Önsözde; matbaanın kurulmasına müsaade eden III. Ahmed’in fermanı ve matbaanın sakıncalı olmadığına dair şeyhülislamın verdiği fetva sureti vardır. Ayrıca kitabın yazarı Cevheri ile tercüme eden Vankulu Mehmed Efendi’nin kısa hayat hikâyeleri bulunmaktadır. İkinci cilt ise, ilk iki sayfası fihrist olmak üzere toplam 766 sayfadır.
Kitabın her sayfası 37 satır olarak düzenlenmiştir. Her sayfada ortalama olarak üç kelime kökü ve her kelimeden de 22 tane türetilmiş kelime vardır. Lügatta yaklaşık olarak beş bin kelime kökü ile bu kelime köklerinden türetilmiş yüz binden fazla kelime bulunmaktadır.
Vankulu Lügatı, padişahın atadığı ilim erbabı tarafından titizlikle incelenerek, iki yılda hazırlanmıştır. Baskısı iki yıl kadar süren Vankulu Lügatının ilk baskısı bin adet basılmıştır.
Vankulu Lügati, ilk neşri (yayımı) sırasında büyük bir rağbet gördüğü gibi, sonraları da başucu kitabı olarak daima aranan, başvurulan bir kaynak eser olmuştur. Bu itibarladır ki, bu lügatın bin cilt olarak yapılan ilk baskısından başka 1755 ve 1756 yıllarında (III. Osman zamanı) yine iki cilt olarak ikinci baskısı yapılmıştır.
Vankulu Lügatının bu ikinci baskısını İbrahim Efendi adında, İbrahim Müteferrika’nın yetiştirdiği bir kalfa yapmıştır. Vankulu Lügatı üçüncü bir baskı daha yapmıştır.
Bugün de dile, edebiyata ait eski metin ve eserler üzerinde çalışanlar tarafından Mehmet Efendi’nin Vankulu Lügatı, temel başvuru kitapları arasında vazgeçilmez kaynaklar arasındadır.
Kaynak: Dr. Recep Çelik-Ekrem Sırma
25 OCAK
1938- İzmir Telefon İşletmesinin hükümetçe satın alınmasına dair sözleşme Ankara'da imzalandı.
1948- Kurtuluş Savaşı komutanlarından Orgeneral Kazım Karabekir öldü.
1950- Şiddetli kış nedeniyle İç Anadolu ve Doğu Anadolu'da yollar kapandı, Çubuk Barajı dondu.
1952- Liseler 4 yıla çıkarıldı.
1970- Necmettin Erbakan 17 arkadaşıyla Milli Nizam Partisini kurduğunu açıkladı.
2006- İlk kez seçimlere katılan radikal dinci hareket Hamas, Filistin'de düzenlenen genel seçimlerin galibi oldu ve 10 yıllık El Fetih hâkimiyetine son verdi. İsmail Haniye, 19 Şubat’ta başbakan oldu, ancak İsrail, Hamas hükümetiyle bütün müzakereleri durdurdu ve ekonomik yaptırım başlattı. Nisan ayında da AB ile ABD, Filistin Yönetimine doğrudan yardımları durdurdu.
26 OCAK
1905- Güney Afrika Pretoria'da 3,106 kırat değerindeki dünyanın en büyük elması bulundu.
1950- Hindistan'da cumhuriyet ilan edildi.
1974- Bülent Ecevit başkanlığında Cumhuriyet Halk Partisi - Milli Selamet Partisi koalisyon hükümeti göreve başladı.
27 OCAK
1947- Öğretim kurumları dışında din eğitimine izin verildi.
1954- Köy Enstitüleri kapatıldı.
1973- Türkiye'nin Los Angeles Başkonsolosu Mehmet Baydar ile Yardımcısı Bahadır Demir, bir Ermeni teröristin saldırısında öldü.
1974- Rum terör örgütü EOKA lideri Grivas, Limasol'da öldü.
28 OCAK
1856- Mülkiye Mektebi açıldı.
1920- Osmanlı Mebusan Meclisinin gizli oturumunda Misakı Milli kabul edildi.
1958- Kıbrıs'ta Türklerin düzenlediği miting sırasında, İngiliz askerlerinin ateş açması ve bir kamyonun kasten halkın üzerine sürülmesi sonucu 8 kişi öldü. TBMM, 31 Ocakta İngiltere'yi kınama kararı aldı.
1971- İzmir'de gençler, Amerikan 6. Filosunu protesto ettiler.
1982- Türkiye'nin Los Angeles Başkonsolosu Kemal Arıkan öldürüldü; saldırıyı ''Ermeni Katliamı Adalet Komandoları'' adlı terör örgütü üstlendi.
1983- Sekiz kişinin öldüğü, 72 kişinin yaralandığı, 7 Ağustos 1982'deki Esenboğa Havalimanı terör saldırısına katılanlardan Ermeni terörist Levon Ekmekçiyan, Ankara Kapalı Cezaevi'nde idam edildi.
2004- Türk Lirası'ndan altı sıfır atılmasını ve para biriminin ''Yeni Türk Lirası'' olmasını öngören yasa tasarısı, TBMM Genel Kurulunda kabul edildi.
29 OCAK
1923- Mustafa Kemal Paşa, İzmir'de Latife (Uşaklıgil) Hanım ile evlendi.
1928- Bursa Amerikan Kız Koleji Bakanlar Kurulu kararıyla kapatıldı. Okulda Hıristiyanlık propagandası yapıldığı iddia edildi.
1979- Çin Başkan Yardımcısı Deng Şiaoping, ABD Başkanı Jimmy Carter ile Çin ve ABD arasındaki düşmanlığa son veren tarihi anlaşmayı imzaladılar.
30 OCAK
1919- Paris Barış Konferansı'nda İtilaf Devletleri, Osmanlı İmparatorluğunun parçalanmasını kararlaştırdılar.
1933- Almanya'da Adolf Hitler iktidara geçti.
1946- Macaristan'da cumhuriyet ilan edildi.
1948- Hindistan'ın kurucusu Mahatma Gandhi, Yeni Delhi'de uğradığı silahlı saldırıda öldü.
1997- Sincan'ın RP'li Belediye Başkanı Bekir Yıldız, Kudüs'ü anma toplantısı düzenledi. Gecede ''intifada hareketini'' canlandıran bir oyun sergilendi ve gösterinin yapıldığı çadırda Hizbullah ve Hamas örgütlerinin liderlerinin posterleri asıldı.
2004- Kapatılan RP'ye yönelik ''Kayıp Trilyon Davası''nda mahkûm olan Saadet Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan, Saadet Partisi üyeliği ve genel başkanlık görevinden ayrıldı.
2005- Irak'ta 50 yıldır ilk kez çok partili seçimler yapıldı. Sünniler seçimi boykot etti. Seçimin galibi Şiiler oldu. Celal Talabani, ülkenin ilk Kürt devlet başkanı seçildi. Şii İbrahim Caferi de başbakan oldu.
31 OCAK
1729- Türkiye'de ilk matbu eser Vankulu Lügatı basıldı.
1928- Türk Maarif Cemiyeti (Türk Eğitim Derneği) kuruldu.
1938- Atatürk, Gemlik Suni İpek Fabrikasını açtı.
1968- TRT Ankara Televizyonu deneme yayınına başladı.
1990- Atatürkçü Düşünce Derneği ve Türk Hukuk Kurumu Başkanı 73 yaşındaki Prof. Dr. Muammer Aksoy, Ankara'da evinin önünde kurşunlanarak öldürüldü.
1999- Türk Pop Müziği sanatçısı Barış Manço kalp krizi sonucu vefat etti.
