1727 yılı Temmuz ayında İbrahim Müteferrika’ya, Padişah III. Ahmed’in fermanı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvasıyla, ilk Türk matbaasını kurma izni verilmiştir. İbrahim Müteferrika da bunun üzerine kendi evinin alt katında "Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire" adıyla ilk Türk matbaasını kurmuştur.
Bu matbaada basılan, Türkçenin ilk matbu eseri ise 31 Ocak 1729 (1 Recep 1141) tarihinde basılan Vankulu Lügatı’dır. Bu lügat, 1010 senesinde vefat eden, Farablı bir Türk bilgini olan İsmail el-Cevheri’nin telif etiği Tâcü’l-lûga ve Sıhhatü’l-Arabiyye yahut sadece El-Sihah unvanlı büyük ve meşhur Arapça lügatın Türkçeye tercümesidir. Bu muazzam eseri, “Vankulu” ismiyle tanınan Mehmed Efendi çevirmiştir.
XVI. yüzyılın önemli âlimlerinden olan Mehmed Efendi, bu asrın ilk yarısında İstanbul’da doğmuştur. Babası, Mustafa Efendi adında bir zattır. Mehmed Efendi, soyca Vanlıdır. “Vankulu” lakabıyla tanınması da ecdadının Vanlı oluşundan ileri gelmektedir.
Mehmed Efendi, klasik medrese tahsili görerek Mahmut Paşa ve Eski Ali Paşa medreselerinde müderrislik yapmıştır. Daha sonra müderrislikten ayrılarak müftü ve kadı olarak görevlendirilmiş; sırasıyla Rodos (1571), Manisa (1574), Selanik (1580) ve Kütahya (1581) kadılıklarında bulunmuştur. 1590 senesinde Medine Kadısı olmuş ve Nisan 1592’de bu görevini sürdürürken orada vefat etmiştir. Kabri de Medine’dedir.
Vankulu Mehmed Efendi, başta fıkıh ilmi olmak üzere, lügat ve edebiyatta da bilgi sahibidir. Mehmet Efendi’nin telif ve tercüme birkaç eseri daha varsa da, ona ilmî sahada büyük şöhret kazandıran, Vankulu Lügatı adıyla anılan tercüme lügatı olmuştur.
Dârü’t-Tıbatü’l-Âmire’de ilk baskısı yapılan bu kitap, iki büyük ciltten oluşmaktadır. Kitap; Avrupa’dan ithal edilmiş filigranlı kâğıda, okunabilir nesih bir yazıyla basılmıştır. Kitabın alt tarafında bir sonraki sayfanın hangi kelimeyle başlayacağını ve biteceğini gösteren parolalar bulunmaktadır. Kelime kökleri madde başı olarak alınmış, bu kökten türetilen kelimelerin ise altı çizili olarak belirtilmiştir.
Birinci cilt, 656 sayfadır. Kitabın ilk altı sayfasında devrin padişahı III. Ahmet, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’ye övgülerden sonra, İbrahim Müteferrika tarafından kaleme alınan “dibace” (önsöz) ile birlikte hangi sayfalarda hangi harfin bulunduğunu gösteren bir fihrist vardır. Önsözde; matbaanın kurulmasına müsaade eden III. Ahmed’in fermanı ve matbaanın sakıncalı olmadığına dair şeyhülislamın verdiği fetva sureti vardır. Ayrıca kitaba dair muhtelif bilginler tarafından yazılmış on altı takriz, Matbaacı İbrahim Müteferrika tarafından, baskı sanatının lüzumu ve ehemmiyeti hakkında kaleme alınan Vesiyetü’t-Tıbaa adlı bir makale, kitabın yazarı Cevheri ile tercüme eden Vankulu Mehmed Efendi’nin kısa hayat hikâyeleri bulunmaktadır. İkinci cilt ise, ilk iki sayfası fihrist olmak üzere toplam 766 sayfadır.
Kitabın her sayfası 37 satır olarak düzenlenmiştir. Her sayfada ortalama olarak üç kelime kökü ve her kelimeden de 22 tane türetilmiş kelime vardır. Lügatta yaklaşık olarak beş bin kelime kökü ile bu kelime köklerinden türetilmiş yüz binden fazla kelime bulunmaktadır.
Vankulu Lügatı, döneminin klasik lügat usulüne göre şu şekilde tertip edilmiştir:
1) Kitap, her kelimenin son harfine göre, Arap alfabesindeki harf sayısı olarak 28 bölümde tertip olunmuştur. Her bölüm, kendi içinde kelimenin baş harfine göre, ayrıca 28 kısma ayrılmıştır.
2) Her bölüm, kelimenin fâülfiili, yani bir fiilin asli harflerinden birinci harfine göre edilmiştir.
Bir kelimenin müştekatı yani aynı kökten türemiş kelimeleri, o madde içinde altı çizili olarak gösterilmekle beraber, asıl bünyeyi teşkil eden kelime ayrıca lügatin kenarında tek olarak yazılmıştır.
Vankulu Lügatı, padişahın atadığı ilim erbabı tarafından titizlikle incelenerek, iki yılda hazırlanmıştır. Baskısı iki yıl kadar süren Vankulu Lügatının ilk baskısı aynı matbaada basılan Naimâ Tarihi’nin son sahifesinde bulunan bir cetvele göre, bin adet basılmıştır.
Vankulu Lügati, ilk neşri sırasında büyük bir rağbet gördüğü gibi, sonraları da başucu kitabı olarak daima aranan, başvurulan bir kaynak eser olmuştur. Bu itibarladır ki, bu lügatın bin cilt olarak yapılan ilk baskısından başka 1755 ve 1756 yıllarında (III. Osman zamanı) yine iki cilt olarak ikinci baskısı yapılmıştır.
Vankulu Lügatının bu ikinci baskısını İbrahim Efendi adında, İbrahim Müteferrika’nın yetiştirdiği bir kalfa yapmıştır. Bu zat, Rumeli kadılarından olup İbrahim Müteferrika’nın vefatından sonra (1747) matbaayı bir ortağıyla beraber satın almış ve ilk olarak Vankulu Lügatını basmıştır.
Vankulu Lügatı üçüncü bir baskı daha yapmıştır. Üçüncü baskının ilk cildi 1802’de, Mühendishane’de kurulan Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire’de; ikinci cildi ise 1803 tarihinde Üsküdar Selimiye’de Boyacı Hanı’nda kurulan Dârü’t-Tıbaat’ül Âmire-i Cedide adlı matbaada basılmıştır. Bu baskı, matbaanın müdürü Mühendishâne hocalarından Abdurrahman Efendi’nin nezareti altında yapılmıştır.
Bugün de dile, edebiyata ait eski metin ve eserler üzerinde çalışanlar tarafından Mehmet Efendi’nin Vankulu Lügatı, temel başvuru kitapları arasında vazgeçilmez kaynaklar arasındadır.
Kaynak: Dr. Recep Çelik-Ekrem Sırma
28 OCAK
1856- Mülkiye Mektebi açıldı.
1920- Osmanlı Mebusan Meclisinin gizli oturumunda Misakı Milli kabul edildi.
1958- Kıbrıs'ta Türklerin düzenlediği miting sırasında, İngiliz askerlerinin ateş açması ve bir kamyonun kasten halkın üzerine sürülmesi sonucu 8 kişi öldü. TBMM, 31 Ocakta İngiltere'yi kınama kararı aldı.
1971- İzmir'de gençler, Amerikan 6. Filosunu protesto ettiler.
1982- Türkiye'nin Los Angeles Başkonsolosu Kemal Arıkan öldürüldü; saldırıyı ''Ermeni Katliamı Adalet Komandoları'' adlı terör örgütü üstlendi.
1983- Sekiz kişinin öldüğü, 72 kişinin yaralandığı, 7 Ağustos 1982'deki Esenboğa Havalimanı terör saldırısına katılanlardan Ermeni terörist Levon Ekmekçiyan, Ankara Kapalı Cezaevi'nde idam edildi.
2004- Türk Lirası'ndan altı sıfır atılmasını ve para biriminin ''Yeni Türk Lirası'' olmasını öngören yasa tasarısı, TBMM Genel Kurulunda kabul edildi.
29 OCAK
1923- Mustafa Kemal Paşa, İzmir'de Latife (Uşaklıgil) Hanım ile evlendi.
1928- Bursa Amerikan Kız Koleji Bakanlar Kurulu kararıyla kapatıldı. Okulda Hıristiyanlık propagandası yapıldığı iddia edildi.
1979- Çin Başkan Yardımcısı Deng Şiaoping, ABD Başkanı Jimmy Carter ile Çin ve ABD arasındaki düşmanlığa son veren tarihi anlaşmayı imzaladılar.
30 OCAK
1919- Paris Barış Konferansı'nda İtilaf Devletleri, Osmanlı İmparatorluğunun parçalanmasını kararlaştırdılar.
1933- Almanya'da Adolf Hitler iktidara geçti.
1946- Macaristan'da cumhuriyet ilan edildi.
1948- Hindistan'ın kurucusu Mahatma Gandhi, Yeni Delhi'de uğradığı silahlı saldırıda öldü.
1997- Sincan'ın RP'li Belediye Başkanı Bekir Yıldız, Kudüs'ü anma toplantısı düzenledi. Gecede ''intifada hareketini'' canlandıran bir oyun sergilendi ve gösterinin yapıldığı çadırda Hizbullah ve Hamas örgütlerinin liderlerinin posterleri asıldı.
2004- Kapatılan RP'ye yönelik ''Kayıp Trilyon Davası''nda mahkûm olan Saadet Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan, Saadet Partisi üyeliği ve genel başkanlık görevinden ayrıldı.
2005- Irak'ta 50 yıldır ilk kez çok partili seçimler yapıldı. Sünniler seçimi boykot etti. Seçimin galibi Şiiler oldu. Celal Talabani, ülkenin ilk Kürt devlet başkanı seçildi. Şii İbrahim Caferi de başbakan oldu.
31 OCAK
1729- Türkiye'de ilk matbu eser Vankulu Lügatı basıldı.
1928- Türk Maarif Cemiyeti (Türk Eğitim Derneği) kuruldu.
1938- Atatürk, Gemlik Suni İpek Fabrikasını açtı.
1968- TRT Ankara Televizyonu deneme yayınına başladı.
1990- Atatürkçü Düşünce Derneği ve Türk Hukuk Kurumu Başkanı 73 yaşındaki Prof. Dr. Muammer Aksoy, Ankara'da evinin önünde kurşunlanarak öldürüldü.
1999- Türk Pop Müziği sanatçısı Barış Manço kalp krizi sonucu vefat etti.
01 ŞUBAT
1926- Ankara'da Gazi İstasyonu açıldı.
1930- Kayseri-Şarkışla demiryolu işletmeye açıldı.
1944- Gerede, Bolu ve Çankırı'daki depremlerde 4.611 kişi öldü.
1949- İlkokullarda ihtiyari olarak din dersi okutulmasına karar verildi.
1979- Milliyet Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Abdi İpekçi, suikasta kurban gitti. 25 Haziranda yakalanan saldırgan Mehmet Ali Ağca, 1980'de ölüm cezasına çarptırıldı.
1991- Emekli Korgeneral Hulusi Sayın, Ankara'da evinin önünde uğradığı silahlı saldırıda öldü.
2006- Danimarka gazetesi Jyllands-Posten'de İslam dünyasını rahatsız eden karikatürlerin yayımlanmasından 5 ay sonra, Avrupa'da birçok gazete aynı karikatürleri yayımladı.
2013- ABD'nin Ankara Büyükelçiliğine canlı bomba saldırısı yapıldı. Bir güvenlik görevlisi hayatını kaybederken, gazeteci Didem Tuncay ağır yaralandı.
02 ŞUBAT
1928- Ankara Çimento Fabrikası açıldı.
1935- Kız Teknik Öğretmen Okulu kuruldu.
1938- Bursa'da Merinos Fabrikası, Atatürk tarafından törenle açıldı.
1981- Milli Güvenlik Konseyi, eski Sosyal Güvenlik bakanlarından Hilmi İşgüzar'ın hakkındaki iddiaların incelenmesi için Yüce Divan'a sevk etmeyi kararlaştırdı.
1997- Ankara Sincan'da Refah Partili belediyenin düzenlediği "Kudüs Gecesi" tepkiye yol açtı. Türkiye, Sincan'daki konuşması nedeniyle İran Büyükelçisi Muhammed Reza Bagheri'yi resmen protesto etti.
2004- Konya'nın Selçuklu ilçesinde 11 katlı Zümrüt Apartmanı, yapım hatası nedeniyle çöktü; 92 kişi öldü.
03 ŞUBAT
1931- Menemen Olayı hükümlülerinden 27 kişi idam edildi; mahkûmlardan biri idam sehpası önünden kaçtı.
1969- El-Fetih örgütünün resmi sözcüsü Yaser Arafat, Filistin Kurtuluş Örgütü başkanlığına getirildi.
1971- 11 OPEC ülkesi, petrol alıcısı ülkeleri fiyatları artırmakla tehdit etti.
1975- Kıbrıs Türk Havayolları, Türkiye- Kıbrıs seferlerini başlattı.
1984- Sağlık Bakanlığı'na bağlı tüm hastane ve doğumevlerinde kürtaja izin verildi.
